DECRARATZIONE
UNIVERSALE E SOS DERETOSDE S'ÒMINE
[Preamble]
Proclamada dae sas Natziones
Unidas su 10 de nadale de su 1948
Cunsiderende chi su
reconnoschimentu de sa dinnidade inerente a totu sos membros de sa famìlia
umana e de sos deretos issoro eguales e inalienàbiles costìtuit su
fundamentu de sa libertade, de sa zustìssia e de sa paghe in su mundu,
Cunsiderende chi su
misconnoschimentu e su dispretziu de sos deretos de s'òmine ant zutu a
atziones de barbaridade chi bulluzant sa cussèntzia de s'umanidade e chi sa
bènnida de unu mundu in ue sos èsseres umanos ant a esser lìberos de
faeddare e de creer, liberados dae su terrore e dae sa misèria, est
proclamadu comente s'isetu prus mannu de s'òmine,
Cunsiderende chi est
essentziale chi sos deretos de s'òmine siant garantidos dae unu rezìmene de
deretu, a manera chi s'òmine non siat custrintu prus, comente remediu
estremu, a si bortare contra a sa tirannia e a s'opressione,
Cunsiderende chi est
essentziale a animare s'isvilupu de sas relatziones de amighèntzia intre
sas natziones,
Cunsiderende chi in sa Carta
sos pòpulos de sas Natziones Unidas ant proclamadu torra sa fide issoro in
sos deretos fundamentales de s'òmine, in sa dinnidade e su balore de sa
pessone umana, in s'egualidade de sos deretos de sos òmines e de sas
fèminas, e chi issos si sunt decrarados dispostos a favorire su progressu
sotziale e a instaurare cunditziones mezus de bida in una libertade prus
manna,
Cunsiderende chi sos Istados
Membros si sunt postos de acordu pro assegurare, in cooperatzione cun
s'Organizatzione de sas Natziones Unidas, su respetu universale e efetivu
de sos deretos de s'òmine e de sas libertades fundamentales,
Cunsiderende chi un'idea
comuna de custos deretos e libertades tenet s'importàntzia prus manna pro
cumprire custu acordu,
s'Assemblea Zenerale proclamat
custa decraratzione universale
de sos deretos de s'òmine comente s'ideale comunu chi totu sos pòpulos e
totu sas natziones depent sighire pro fagher a manera chi totu sos
indivìduos e totu sos òrganos de sa sotziedade, tenende semper in coro
custa Decraratzione, s'isfortzent, cun s'amaestramentu e s'educatzione, pro
isvilupare su respetu de custos deretos e libertades e pro nd'assegurare,
cun mesuras progressivas de òrdine natzionale e internatzionale, su
reconnoschimentu e s'aplicatzione universales e efetivas, siat in mesu de
sas populatziones de sos Istados Membros etotu, siat in mesu de cussas de
sos territòrios postos suta de sa zurisditzione issoro.
Artìculu
1
Totu sos èsseres umanos
naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa
resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de
fraternidade.
Artìculu
2
Onzi unu podet fagher baler
totu sos deretos e totu sas libertades proclamadas in sa Decraratzione
presente, sena distintzione peruna, mescamente de ratza, de colore, de
sessu, de limba, de relizione, de opinione polìtica o de onzi àtera
opinione, de orìzine natzionale o sotziale, de cunditzione, de nàschida o
de onzi àtera cunditzione.
In prus, no at a esser fata
peruna distintzione fundada supra s'istatutu polìticu, zurìdicu o
internatzionale de su paìsu o de su territoriu dae ue una pessone podet
benner, chi custu paìsu o territoriu siat indipendente, suta tutela, no
autònomu o assuzetadu a una limitatzione cale si siat de soveranidade.
Artìculu
3
Onzi individuu tenet deretu a
sa bida, a sa libertade e a sa seguràntzia de sa pessone sua.
Artìculu
4
Nemos at a poder esser mantesu
ne in istadu de iscravitùdine, nen de terachiu; s'iscravitùdine e sa trata
de sos iscraos sunt preubidas in totu sas formas.
Artìculu
5
Nemos at a poder esser
assuzetadu a sa tortura, ne a penas o a tratamentos crudeles, inumanos o
degradantes.
Artìculu
6
Onzi unu tenet su deretu a su
reconnoschimentu in onzi logu de sa personalidade zurìdica sua.
Artìculu
7
Totus sunt eguales in cara de
sa leze e tenent deretu sena peruna distintzione a una tutela eguale de sa
leze. Totus tenent deretu a una tutela eguale contra a onzi
discriminatzione chi diat contraìgher sa Decraratzione presente e contra a
onzi istigamentu a custa discriminatzione.
Artìculu
8
Onzi pessone tenet deretu a
unu recursu efetivu a sas zurisditziones natzionales cumpetentes contra a
sos atos chi bìolant sos deretos fundamentales chi li sunt reconnotos dae
sa costitutzione o dae sa leze.
Artìculu
9
Nemos podet esser arrestadu,
impresonadu o esiliadu arbitrariamente.
Artìculu
10
Onzi pessone tenet su deretu,
in egualidade prena, a fagher intender sa boghe sua ecuamente e
publicamente dae unu tribunale indipendente e impartziale, chi at a
detzider, siat de sos deretos e òbrigos suos, siat de su fundamentu de onzi
acusa, in matèria penale, direta contra a issa.
Artìculu
11
1.
Onzi pessone acusada de
un'atzione delituosa si depet cunsiderare innossente finas a cando si nd'at
a istabilire legalemente sa neghe in unu protzessu pùblicu in ue ant a
esser asseguradas totu sas garantias netzessàrias a sa defensa sua.
2.
Nemos at a poder esser
cundennadu pro atziones o omissiones chi, in su mamentu chi sunt istadas
fatas, non costituiant un'atu delituosu pro su deretu natzionale o
internatzionale. In prus, non s'at a poder imponner peruna pena prus forte
de sa chi fit aplicàbile in su mamentu chi s'atu delituosu est istadu
cumpridu.
Artìculu
12
Nemos at a poder esser ozetu
de intromissiones arbitràrias in sa bida privada sua, in sa famìlia sua, in
sa domo o in sa currispondèntzia sua, nen de atentados a s'onore o a sa
reputatzione sua. Onzi pessone tenet deretu a esser tutelada dae sa leze
contra a custas intromissiones o a custos atentados.
Artìculu
13
1.
Onzi pessone tenet su
deretu de zirare liberamente e de s'isseperare sa residèntzia in intro de
un'Istadu.
2.
Onzi pessone tenet su
deretu de si nch'andare dae unu logu -finas dae su suo-, e de torrare a su
logu suo.
Artìculu
14
1.
Onzi pessone, si est
pessighida, tenet su deretu de si chircare asilu e de otenner asilu in
àteros logos.
2.
Custu deretu non podet
esser chircadu si sa pessone est pessighida pro unu crìmine de deretu
comunu o pro atziones contràrias a sos fines e printzìpios de sas Natziones
Unidas.
Artìculu
15
1.
Onzi individuu tenet
deretu a una natzionalidade.
2.
Nemos podet esser privadu
de sa natzionalidade sua, nen de su deretu de cambiare natzionalidade.
Artìculu
16
1.
Dae cando sunt baganzos,
s'òmine e sa fèmina, sena perunu impedimentu pro sa ratza, sa
natzionalidade o sa relizione, tenent su deretu de si cojuare e de si
fagher una famìlia. Issos tenent sos matessi deretos in ocasione de su
cojuiu, a pustis de su cojuiu e in s'ora de s'isparzimentu.
2.
Su cojuiu s'at a poder
fagher petzi cun s'acordu lìberu e prenu de sos isposos.
3.
Sa famìlia est s'elementu
naturale e fundamentale de sa sotziedade e tenet deretu a esser tutelada
dae sa sotziedade e dae s'Istadu.
Artìculu
17
1.
Onzi pessone, sola chi
siat o a cumone, tenet deretu a sa propiedade.
2.
Nemos podet esser privadu
arbitrariamente de sa propiedade sua.
Artìculu
18
Onzi pessone tenet deretu a sa
libertade de pessamentu, de cussèntzia e de relizione; custu deretu
ìmplicat sa libertade de cambiare relizione o idea, e finas sa libertade de
manifestare sa relizione o s'idea sua, a sa sola o a cumone, siat in
pùblicu siat in privadu, cun s'insinnamentu, sas pràticas, su cultu e su
cumprimentu de sos ritos.
Artìculu
19
Onzi individuu tenet deretu a
sa libertade de opinione e de espressione. Custu ìmplicat su deretu a no
esser pessighidu pro sas opiniones suas e su de chircare, de retzire e de
difunder, sena cunsideru de peruna frontera, sas informatziones e sas ideas
cun onzi zenia de mediu.
Artìculu
20
1.
Onzi pessone tenet deretu
a sa libertade de reunione e de assotziamentu patzìficu.
2.
Nemos podet esser
obrigadu a fagher parte de unu sotziu.
Artìculu
21
1.
Onzi pessone tenet su
deretu de intrare in parte de sa diretzione de sos afares pùblicos de su
logu suo, siat diretamente, siat tràmite rapresentantes isseperados
liberamente.
2.
Onzi pessone tenet su
deretu de intrare, in cunditziones de egualidade, in sas funtziones
pùblicas de su paìsu suo.
3.
Sa boluntade de su pòpulu
est su fundamentu de s'autoridade de sos poderes pùblicos; custa boluntade
si depet espressare cun eletziones onestas chi depent esser fatas
periodicamente, cun botu universale eguale e segretu o cunforma a una norma
ecuivalente chi asseguret sa libertade de botu.
Artìculu
22
Onzi pessone, comente membru
de sa sotziedade, tenet deretu a sa seguridade sotziale, chi est fundada
pro otenner su godimentu de sos deretos econòmicos, sotziales e culturales
indispensàbiles a sa dinnidade e a s'isvilupu lìberu de sa personalidade
sua, pro more de s'isfortzu natzionale e de sa cooperatzione
internatzionale, a pustis de aer tentu in contu s'organizatzione e sas
richesas de onzi paìsu.
Artìculu
23
1.
Onzi pessone tenet deretu
a su traballu, a isseperare liberamente su traballu suo, a cunditziones de
traballu ècuas e chi podant acuntentare, e a sa protetzione contra a sa
disocupatzione.
2.
Totus tenent su deretu,
sena peruna discriminatzione, a unu salariu eguale pro unu traballu eguale.
3.
Chie traballat tenet
deretu a una paga ècua e chi l'acuntentet, chi asseguret a issu e a sa
famìlia sua un'esistèntzia chi siat cunforma a sa dinnidade umana e
cumpretada, si si podet, dae totu sos àteros mèdios de tutela sotziale.
4.
Onzi pessone tenet su
deretu de fundare sindicados paris cun àtere e de intrare in sos sindicados
pro difender sos interessos suos.
Artìculu
24
Onzi pessone tenet deretu a su
pasu e a su disaogu e mescamente a unu lìmite zustu de su tempus de
traballu e a lissèntzias periòdicas pagadas.
Artìculu
25
1.
Onzi pessone tenet deretu
a unu gradu de bida bastante pro l'assegurare sa salude, su bonistare suo e
su de sa famìlia sua, mescamente pro s'alimentatzione, sa bestimenta, sa
domo, sas curas mèdicas e finas pro sos servìtzios sotziales
indispensàbiles; tenet deretu a sa seguridade si est disocupada, malaìda,
imbàlida, biuda, betza o si at pèrdidu sos mèdios suos pro campare a pustis
de eventos indipendentes dae sa boluntade sua.
2.
Sa maternidade e
s'infàntzia tenent deretu a un'azudu e a un'assistèntzia particulare. Totu
sos pitzinnos, chi siant naschidos foras de su cojuiu o a pustis, godint de
sa matessi tutela sotziale.
Artìculu
26
1.
Onzi pessone tenet deretu
a s'educatzione. S'educatzione depet esser gratuita, a su nessi pro
s'insinnamentu elementare e fundamentale. S'insinnamentu elementare est
obrigatoriu. S'insinnamentu tènnicu e professionale depet esser
zeneralizadu; s'intrada a sas iscolas superiores depet esser aperta in
egualidade prena a totus, cunforma a su mèritu issoro.
2.
S'educatzione depet
punnare a s'isvilupu prenu de sa personalidade umana e a s'afortimentu de
su respetu de sos deretos de s'òmine e de sas libertades fundamentales.
Issa depet favorire sa cumprensione, sa toleràntzia e s'amighèntzia intre
totu sas natziones e totu sos grupos ratziales o reliziosos, comente puru
s'isvilupu de sas atividades de sas Natziones Unidas pro su mantenimentu de
sa paghe.
3.
Babos e mamas tenent,
comente prioridade, su deretu de isseperare sa casta de educatzione de dare
a sos fizos issoro.
Artìculu
27
1.
Onzi pessone tenet su
deretu de pigare parte liberamente a sa bida culturale de sa comunidade, de
godire de sas artes e de tenner parte in su progressu sientìficu e in sos
benefìtzios chi nde resurtant.
2.
Onzi unu tenet su deretu
a sa protetzione de sos interessos morales e materiales chi derivant dae
cale si siat produtzione sientìfica, literària o artìstica de sa cale est
autore.
Artìculu
28
Onzi pessone tenet deretu chi
rennet, in àmbitu sotziale e in àmbitu internatzionale, un'òrdine fatu a
manera chi sos deretos e sas libertades proclamadas in sa Decraratzione
presente bi podant agatare efetu cumpretu.
Artìculu
29
1.
S'individuu tenet deveres
cun sa comunidade in ue petzi est possìbile s'isvilupu lìberu e prenu de sa
personalidade sua.
2.
In sa pràtica de sos
deretos suos e in su godimentu de sas libertades suas, onzi unu est
assuzetadu e bia a sas limitatziones istabilidas dae sa leze petzi cun
s'intentu de assegurare su reconnoschimentu e su respetu de sos deretos e
libertades de àtere e cun su fine de atatare sos disizos zustos de sa
morale, de s'òrdine pùblicu e de su bonistare zenerale in una sotziedade
democràtica.
3.
Custos deretos e
libertades no ant a poder, in perunu casu, esser praticados in manera
contrària a sos fines e printzìpios de sas Natziones Unidas.
Artìculu
30
Non b'at perunu disponimentu
de custa Decraratzione chi podat esser interpretadu comente implicante pro
un'Istadu, un'aggrupamentu o un'individuu unu deretu cale si siat a si dare
a un'atividade o de fagher un'atzione chi punnet a sa distrutzione de sos
deretos e libertades chi bi sunt proclamados.
