EARLY LAWS ON LUXURY (III-II centuries B.C.) IN A VIEW OF
EVOLUTION ROMAN CIVITAS
Laws on luxury
(leges sumptuariae), accepted during
several centuries (since III B.C. up to I century A.D.) are the most curious
phenomena of public and legal culture of ancient
Research
of laws on luxury inevitably deduces on one of the acute problems of ancient
history – the social structure of the polis/civitas defined character and
laws of evolution of an ancient society. Noted Russian scientist E. M. Staerman
after M. Finley has paid attention to the rare for ancient civilizations a
phenomenon which is taken place only in the Greek cities and in
As a
result of fastening at a level of consciousness Romans these values in the
Roman civil community to aim on relative equal standard of well-being of
citizens affirms. It traditions of a way of life developed by centuries and fed
features of outlook of rural population of
It is
necessary to consider as the very first law on luxury the lex Claudia (or lex Claudia
de nave senatorum), accepted in 218 B.C[7].
Despite of obvious scarcity of data on this law it till now causes the long
discussion in a historiography[8].
Besides, that the disorder of opinions of authors is very great also
conclusions to which they come at times opposite, inherently discussion is
reduced to a question on a parity of economic, political and social aspects of
the situation which have prepared acceptance of the law. In this connection it
is necessary to note, that a weak place of many works, devoted to the lex Claudia, that on the foreground one
of aspects of a problem to the detriment of another is put is, and is frequent
without taking into account that concrete historical situation in which the law
has been passed. In our opinion, the most fruitful is consideration of the lex Claudia in a context of first years
Second Punic war in view of those social changes which took place in Roman civitas in III century B.C[9].
Chronologically
the lex Claudia is adjoined with lex Metilia de fullionibus 217 B.C[10].
and lex Oppia 215 B.C[11].
Together they form a cycle of the laws accepted in initial stage Second Punic
war. Though it is usual these three laws are considered separately, outside of
any communication with each other, their occurrence in borders of one time
period covering first four years of war, hardly was casual. Their association
in one group will be justified in the event that we can connect their
acceptance with any problem faced to the Roman society at this time. That, by
messages of sources, there was a chronic shortage of material resources and,
first of all, the money resources, felt in
Laws are
united also by that they have been accepted in the form of plebiscite. It would
seem it specifies their democratic character, making struggle of a plebeian top
with patricians. More likely them it is necessary to search in aspiration Roman
state for ales-you to leave that unprecedented complex situation in which
The
changes which have come in a life of the Roman community after termination
Hannibal war, have found the reflection in events 195 B.C., connected with a
repeal of lex Oppia[18].
They deduce us on two significant problems – position of the woman in the
Roman family and development of a familia
in structure civitas. Burdens and
deprivations long-term
One of
forms of struggle with negative tendencies was the edition of a new series of
laws on the luxury, accepted with small intervals on all extent of II century
B.C. Being created in conditions new socially and economic situation, these
laws already essentially differed from leges
sumptuariae epoch of
Thus it
is necessary to pay attention that laws on luxury have reflected the changes
occurred first of all in the notable families. Established restrictions
mentioned, first of all, expensive products and the wines imported
Thus,
researching early laws on luxury, we can draw preliminary conclusions. Laws on
luxury III-II centuries B.C. leaned on traditional norms and values of the
Roman peasantry. The restrictions entered by laws on luxury in III - II
centuries B.C., basically mentioned purchase of subjects of female luxury and
charges on dear dinners and food stuffs. Iit is possible to allocate two
greater groups of laws on luxury which conditional border is termination Second
Punic war. The first group – the laws accepted in 218-215 B. C. (leges Claudia, Metilia and Oppia) which
purpose was the control over non-productive costs inside of the Roman family in
conditions of wartime. The second group – the laws accepted in 181-131
B.C. (leges Orchia, Voconia, Fannia,
Licinia) in conditions of growth of riches and improvement of quality of a
life of the Roman citizens as which also it is possible to consider to the real
«laws on luxury».
[1] Long G. Sumptuariae
leges // Smith W. A Dictionary of Greek and Roman Antiquities. London, 1875, 1077; Sauerwein I. Die leges sumptuarie als römische Maßnahme gegen den
Sittenverfall. Hamburg, 1970. ff.; Clemente G. Le leggi sul lusso e la societa romana
tra il III e il II secolo a.C. //
Societa romana e produzione schiavistica /А cura di A. Giardina, A. Schiavone. T. III.: Modelli etici, diritto
e trasformazioni sociali. Bari, 1981. 1-14; de Ligt L. De Romeinse leges sumptuariae in
vergelijkendperspectief // Tesserae Romanae. Opstellen
aangeboden aan Hans Teitler (Ed. L. de Ligt, J. Blok, J.-J. Flinterman). Utrecht, 2002, 9-22; Bottiglieri A. La legislazione
sul lusso nella Roma republicana. Napoli, 2002, 8 ss.; Venturini C. Leges sumptuariae //
Index 31, 2004, 355-380.
[4] Staerman E.M. Istoria krest′anstva v
drevnem Rime. Moskva, 1996, 55-56 (= Штаерман
Е. М.
История
крестьянства
в древнем
Риме. М., 1996, 55-56).
[5] Broughton T. R. S. The
Magistrates of the
[6] Val.Max. 2.9.4:
Quid de Fabrici Luscini censura loquar?
narrauit omnis aetas et deinceps narrabit ab eo Cornelium Rufinum duobus
consulatibus et dictatura speciosissime functum, quod X pondo uasa argentea
conparasset, perinde ac malo exemplo luxuriosum in ordine senatorio retentum
non esse; 4.3.6: Idem sensit
Fabricius Luscinus honoribus et auctoritate omni ciuitate temporibus suis
maior, censu par unicuique pauperrimo, qui a Samnitibus, quos uniuersos in
clientela habebat, x aeris et v pondo argenti et decem seruos sibi missos in
Samnium remisit, continentiae suae beneficio sine pecunia praediues, sine usu
familiae abunde comitatus, quia locupletem illum faciebat non multa possidere,
sed modica desiderare. ergo domus eius quemadmodum aere et argento et mancipiis
Samnitium uacua, ita gloria ex iis parta referta fuit. Consentanea repudiatis
donis Fabricii uota extiterunt: legatus enim ad Pyrrum profectus, cum apud eum
Cineam Thessalum narrantem audisset quendam Athenis esse clarum sapientia
suadentem ne quid aliud homines quam uoluptatis causa facere uellent, pro
monstro eam uocem accepit continuoque Pyrro et Samnitibus istam sapientiam
deprecatus est. licet Athenae doctrina sua glorientur, uir tamen prudens
Fabricii detestationem quam Epicuri malu<er>it praecepta. quod euentus
quoque indicauit: nam quae urbs uoluptati plurimum tribuit, imperium maximum
amisit, quae labore delectata est, occupauit, et illa libertatem tueri non ualuit,
haec etiam donare potuit; Plin. NH.
33.54.3: Videret haec Fabricius et
stratas argento mulierum balineas ita, ut vestigio locus non sit, cum viris
lavantium! Fabricius, qui bellicos imperatores plus quam pateram et salinum
habere ex argento vetabat, videret hinc dona fortium fieri aut in haec frangi!
heu mores, Fabrici nos pudet! Cf.: Friedlender
L. Darstellungen der
Sittengeschichte Roms in der Zeit von Augustus bis zum Ausgang der Antike.
10. Aufl. Bd. II. Leipzig, 1922, 330.
[7] Baltrusch E. Regimen morum: Die
Reglamentierung des Privatlebens der Senatoren und Ritter in der römischen
Republik und frühen Kaiserzeit. München, 1989, 33 ff.; El Beheiri N. Die lex Claudia de nave senatorum // RIDA 48, 2001, 57.
[8]
Liv.21.63.3-4: Hic in prouincia consulatum
inire consilium erat memori ueterum certaminum cum patribus, quae tribunus
plebis et quae postea consul prius de consulatu qui abrogabatur, dein de
triumpho habuerat, inuisus etiam patribus ob nouam legem, quam Q. Claudius
tribunus plebis aduersus senatum atque uno patrum adiuuante C. Flaminio
tulerat, ne quis senator cuiue senator pater fuisset maritimam nauem, quae plus
quam trecentarum amphorarum esset, haberet. Id satis habitum ad fructus ex
agris uectandos; quaestus omnis patribus indecorus uisus. Res per summam
contentionem acta inuidiam apud nobilitatem suasori legis Flaminio, fauorem
apud plebem alterumque inde consulatum peperit; Cic. Verr.2.5.45: Quid mihi hoc
loco respondebis? nisi forte id quod, tametsi probari nullo modo potest, tamen
dici quidem in iudicio de pecuniis repetundis necesse est, de tua pecunia
aedificatam esse navem. Aude hoc saltem dicere quod necesse est; noli metuere,
Hortensi, ne quaeram qui licuerit aedificare navem senatori; antiquae sunt
istae leges et mortuae, quem ad modum tu soles dicere, quae vetant. Fuit ista
res publica quondam, fuit ista severitas in iudiciis, ut istam rem accusator in
magnis criminibus obiciendam putaret. Quid enim tibi navi? qui si quo publice
proficisceris, praesidi et vecturae causa sumptu publico navigia praebentur;
privatim autem nec proficisci quoquam potes nec arcessere res transmarinas ex
iis locis in quibus te habere nihil licet. About discussions XIX -half past XX
cent. see: Cássola F. I gruppi politici romani nel III secolo a. C.
Trieste, 1962, 216-217.
[9] Pelletier A. A propos de la lex Claudia de 218
av. J. C. // Rivista di studi
liguri. XXXV, 1969, № 1-3, 7-14;
[10] Plin. NH. 35.197: Umbrica non nisi poliendis vestibus adsumitur. Neque enim pigebit hanc
quoque partem adtingere, cum lex Metilia extet fullonibus dicta, quam
C. Flaminius L. Aemilius censores dedere ad populum ferendam.
See: Lange L. Römische
Altertümer. 3 Aufl. Berlin, 1876, 161; Fraccaro P. Ricerche
storiche e letterarie sulla censura del 184/183 // Studi storici per l’antichit̀a classica 3, 1910, 1 ss.; Cássola F. Op. cit. 213 s.; Sauerwein I. Op. cit. 36 s.; Baltrusch E.
Op. cit. 27.
[11] About
lex Oppia see: Liv. 34.1.3; Tac. Ann.3.33.34;
Val.Max. 9.1.3; Oros. 4.20.14; Zonar. 9.171. From recently works see: Gulham P. The lex Oppia // Latomus 41, 1982, 786-793; Desideri P. Catone e le
donne (Il dibattio Liviano sull΄abrogazione della lex Oppia) // Opus 3, 1984, 63-74; Peppe L. Posizione giuridica e ruolo
sociale della donna romana in eta repubblicana, Milano, 1984, 43-50; Moscovich M.J. Dio Cassius and the Repeal of the Lex Oppia // AHB. 4, 1990, 10-16; Evans
J. War, Women and Children in
Ancient Rome.
[13] See: Kvashnin V. Zakoni o roskoshi epohi Punichescih voin. Vologda, 2006, 28-50 (= Квашнин
В. А.
Законы о
роскоши
эпохи
Пунических
войн. Вологда,
2006, 28-50).
[14] Liv. 24.11.5-9: Eas primo quoque tempore consules scribere iussi et classem parare, ut cum eis nauibus quae pro Calabriae litoribus in statione essent, centum quinquaginta longarum classis nauium eo anno expleretur. dilectu habito et centum nauibus nouis deductis Q. Fabius comitia censoribus creandis habuit; creati M. Atilius Regulus et P. Furius Philus. Cum increbresceret rumor bellum in Sicilia esse, T. Otacilius eo cum classe proficisci iussus est. cum deessent nautae, consules ex senatus consulto edixerunt ut, qui L. Aemilio C. Flaminio censoribus milibus aeris quinquaginta ipse aut pater eius census fuisset usque ad centum milia aut cui postea tanta res esset facta, nautam unum cum sex mensum stipendio daret; qui supra centum milia usque ad trecenta milia, tres nautas cum stipendio annuo; qui supra trecenta milia usque ad deciens aeris, quinque nautas; qui supra deciens, septem; senatores octo nautas cum annuo stipendio darent. ex hoc edicto dati nautae, armati instructique ab dominis, cum triginta dierum coctis cibariis naues conscenderunt. tum primum est factum ut classis Romana sociis naualibus priuata impensa paratis compleretur; 24.18.2-15: Censores, uacui ab operum locandorum cura propter inopiam aerarii, ad mores hominum regendos animum aduerterunt castigandaque uitia quae, uelut diutinis morbis aegra corpora ex sese gignunt, eo enata
[15] By the
example of lex Metilia see: Frank T.
An Economic Survey of Ancient
[19] Kienast D. Cato der Zensor:
Seine Persönlichkeit und seine Zeit. Darmstadt, 1979, 93, 99; Desideri P. Op. cit. 65, 68.
[20] Gell.
2.24.2-6: Legi adeo nuper in Capitonis
Atei coniectaneis senatus decretum vetus C. Fannio et M. Valerio Messala
consulibus factum, in quo iubentur principes civitatis, qui ludis Megalensibus
antiquo ritu mutitarent, id est mutua inter sese dominia agitarent, iurare apud
consules verbis conceptis non amplius in singulas cenas sumptus esse facturos,
quam centenos vicenosque aeris praeter olus et far et vinum, neque vino
alienigena, sed patriae usuros neque argenti in convivio plus pondo quam libras
centum inlaturos. Hanc Lucilius poeta
legem significat, cum dicit: Fanni centussis misellus. In quo erraverunt quidam
commentariorum in Lucilium scriptores, quod putaverunt Fannia lege perpetuos in
omne dierum genus centenos aeris statutos. Centum enim aeris Fannius
constituit, sicuti supra dixi, festis quibusdam diebus eosque ipsos dies
nominavit, aliorum autem dierum omnium in singulos dies sumptum inclusit intra
aeris alias tricenos, alias denos; Macr. Sat.
3.17.2-9: Prima autem omnium de coenis
lex ad populum Orchia pervenit, quam tulit C. Orchius tribunus plebi de senatus
sententia tertio anno quam Cato censor fuerat. Cuius verba, quia sunt prolixa,
praetereo: summa autem eius praescribebat numerum convivarum. Et haec est lex
Orchia de qua Cato mox orationibus suis vociferabatur, quod plures quam
praescripto eius cavebatur ad coenam vocarentur. Cumque auctoritatem novae
legis aucta necessitas imploraret, post annum vicesimum secundum legis Orchiae
Fannia lex data est, anno post Romam conditam secundum Gelli opinionem
quingentesimo nonagesimo secundo. De hac lege Sammonicus Serenus ita refert:
Lex Fannia, sanctissimi Augusti, ingenti omnium ordinum consensu pervenit ad
populum: neque eam praetores aut tribuni, ut plerasque alias, sed ex omnium
bonorum consilio et sententia ipsi consules pertulerunt, cum res publica ex
luxuria conviviorum maiora quam credi potest detrimenta pateretur, siquidem eo
res redierat, ut gula inlecti plerique ingenui pueri pudicitiam et libertatem
suam venditarent, plerique ex plebe Romana vino madidi in comitium venirent, et
ebrii de rei publicae salute consulerent. Haec Sammonicus. Fanniae autem legis
severitas in eo superabat Orchiam legem, quod in superiore numerus tantummodo
coenantium cohibebatur, licebatque secundum eam unicuique bona sua inter paucos
consumere, Fannia autem etiam sumptibus modum fecit assibus centum: unde a
Lucilio poeta festivitatis suae more centussis vocatur. Fanniam legem post
annos decem et octo lex Didia consecuta est. Eius ferundae duplex fuit causa:
prima et potissima, ut universa Italia, non sola urbs, lege sumptuaria
teneretur, Italicis existimantibus Fanniam legem non in se sed in solos urbanos
cives esse conscriptam: deinde ut non soli qui prandia coenasve maiore sumptu
fecissent, sed etiam qui ad ea vocitati essent atque omnino interfuissent,
poenis legis tenerentur. Post Didiam Licinia lex lata est a P. Licinio Crasso
Divite, cuius ferundae probandaeque tantum studium ab optimatibus inpensum est,
ut consulto senatus iuberetur, ut ea tantummodo promulgata, priusquam
trinundino confirmaretur, ita ab omnibus observaretur quasi iam populi
sententia conprobata. Lex vero haec paucis mutatis in plerisque cum Fannia
congruit. In ea enim ferenda quaesita est novae legis auctoritas exolescente
metu legis antiquioris ita, Hercules, ut de ipsis duodecim tabulis factum est:
quarum ubi contemni antiquitas coepit, eadem illa quae illius legibus cavebantur
in alia latorum nomina transierunt. Sed legis Liciniae summa: ut Kalendis Nonis
nundinis Romanis cuique in dies singulos triginta dumtaxat asses edundi causa
consumere liceret, ceteris vero diebus, qui excepti non essent, ne amplius
daretur adponeretur quam carnis aridae pondo tria et salsamentorum pondo libra
et quod ex terra vite arboreve sit natum.